Bilmədən danışmaq

                              

   İslam əxlaqında insanın danışığı, onun şəxsiyyətinin və imanının bir göstəricisi sayılır. Quran və Əhli-Beyt (ə) cahilcəsinə, düşünmədən və elmsiz danışmağı ciddi şəkildə qınamış və müsəlmanları həmişə sözlərində ehtiyatlı olmağa çağırmışdır. “İnsan dilinin altında gizlidir” və ya “danış görüm kimsən” kimi el arasında məşhur yayılmış sözlər də Əhli Beytdən(ə) gələn hədislərdən götürülmüşdür.

   Bu barədə Allah-Təala Quranda belə buyurur:

“Haqqında elminiz olmayan bir şeyin ardınca getməyin! Çünki qulaq, göz və qəlb – bunların hamısı sorğuya çəkiləcəkdir.” (İsra, 36)

Başqa bir ayədə isə Allah-Təala belə xəbərdarlıq edir:

“Allah barəsində bilmədiyiniz şeyləri deməyəsiniz deyə, sizə (halal və haramı) öyrədir.” (Əraf, 33)

   Bu ayələr göstərir ki, insan danışmazdan əvvəl sözünün doğruluğunu araşdırmalı, elmsiz və əsassız iddialar səsləndirməməlidir, xüsusi olaraq da din barədə elmsiz danışmağın günah olduğunu bildirir. Din və şəriət haqqında bilmədən danışmağın günahı hər-hansı fərdi günah kimi deyil. Çünki danışdığın sözlər kimlərinsə zehnində qalır və sənin dediklərinə etimad edib hərəkət etdikcə səhvlərə yol verir. Odur ki, bilmədən danışmağın böyük günah olması, bu işi görənlər haqqında ağır sayıla biləcək məzmunda gələn hədislərin səbəbi budur. Bilmədən səhv bir hökm və hər hansı dini bilgi verdikdə, sadəcə sən bilmədən danışmış olmaqla bitmirsən, başqasının əməllərinin zay olmasına və səhv məlumatın yayılmasına vəsilə olmuş olursan. Ciddi fərq də burasındadır ki, mən özüm üçün səhv bildiyim və eləcə də əməl etdiyim bir məsələni nə vaxtsa dəqiq öyrəndikdə düzəltmək ehtimalım çoxkən, səhv məlumatı yaydığım insanları tapıb deyilən səhvləri düzəltmək ehtimalı bir o qədər azdır.

Əhli-Beytdən (ə) Bilmədən Danışmaq Haqqında Hədislər

1.İmam Əli (ə) buyurur: “Bilmədiyi şey haqqında danışan insan, özünü fəlakətə sürükləyər.”(Ğurər əl-Hikəm)

2.İmam Əli (ə) başqa bir yerdə buyurur: “Sözü ölçüb-biç, sonra danış! Bilmədiyin şeyi deməkdən çəkin, çünki bu, səni rüsvay edər.” (Nəhcül-Bəlağə, hikmətli kəlamlar, 381)

3.İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: “Bilmədən danışmaq, insanın axirətini məhv edən şeylərdəndir.” (Bihar əl-Ənvar, c. 78, səh. 246)

4. İmam Rza (ə) buyurmuşdur: “Bilmədən danışan insan şeytanın əlində oyuncaq olar.” (Uyunu Əxbar ər-Riza)

5.İmam Baqir (ə) buyurur: “Söz insanın ağlının tərəzisidir. O, nə qədər çox və lazımsız danışsa, ağıldan o qədər uzaq düşər.” (Mizanül-Hikmə, c. 4, səh. 284)

6.İmam Kazim (ə) buyurmuşdur: “Sənə aid olmayan və ya bilmədiyin mövzularda danışma. Çünki bu, sənə həm dünyada, həm də axirətdə ziyan verər.” (Tuhəfül-Uqul, səh. 398)

   Hədislərdən göründüyü kimi bilmədən danışmağın bir çox fəsadları vardır və elmsiz danışmaq təkcə insanın nüfuzuna zərər vurmur, həm də onu təhlükəyə salır. Onların içində ən yüngülü, yəni bilmədən danışmağın insanın özünə vura biləcəyi ən aşağı zərər rüsvay olmaqdır. Rüsvay olmaq hər nə qədər pis bir iş olsa da, bu işin, yəni bilmədən danışmağın fəsadları içində ən yüngülüdür. Abrın getməyi, özünə qarşı güvənsizlik yaratmaq, etibarı itirmək və sair fəsadlar bunlardan bəziləridir. Amma yenə də hər bir halda bu dünyanın hər çətinliyi bir yolla keçicidir. Lakin Axirətdə olanlar isə daha çətindir. Bu işin ictimai fəsadları olduğundan üstünün örtülməsi çətin məsələdir. Çünki sənin bu əməlin görməzdən gəlindikdə sənin bəzi şeylər silinmiş olsa da, sənin bilmədən verdiyin səhv məlumatlar kimlərində əməllərini zay etmiş olur.

7. Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Bilmədiyin şey haqqında susmaq, bildiyin şey haqqında danışmaqdan daha xeyirlidir.” (Məkarim əl-Əxlaq, səh. 484)

   Əlbəttə bu iş də digər bütün işlər kimi çarəsiz deyil. Bunun ən sadə çıxış yolu bilmədiyin şeyi danışmamaqdır. Bilmədən səhv danışmaqdansa danışmamaq çox asandır. Bu barədə Məsumlardan(ə) gələn tövsiyyə budur ki, insan bilmədiyi mövzularda “bilmirəm” desin. Bununla özünü fəsada düşməkdən qorumaqdan əlavə nəfsi mübarizədə də qalib gəlmiş olur. Çünki başqalarının yanında bilmirəm sözü demək insanın nəfsinə ağır gələ biləcək şeylərdəndir. Susmaq, xüsusilə də insan bir mövzuya tam bələd olmadıqda, daha fəzilətli bir əməldir. Burada bizə öyrədilir ki, insan yalnız bildiyi və əmin olduğu mövzularda danışmalıdır, cahilcəsinə danışmaq insanı şeytanın tələsinə salar və onun həm mənəvi, həm də sosial fəlakətinə səbəb olar. Odur ki, bu hədislər insanı danışarkən düşünməyə və bilmədiyi mövzularda səssiz qalmağa təşviq edir.

Muhəmməd ibn Müslim İmam Baqir (ə) və ya İmam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu deyir: “Alim şəxsdən bilmədiyi şey haqqında soruşulduqda, belə deməlidir: “Bunu Allah bilir”. Alim şəxsdən başqası bunu deməz”.

Muhəmməd ibn Müslim İmam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu rəvayət edir: “Sizdən biriniz verilən sualın cavabını bilmədikdə, “bilmirəm” desin, sual verən də onu ittiham etməsin”.

Füzeyl ibn Osman bir nəfər ravidən İmam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu nəql edir: “Səndən bilmədiyini soruşsalar, de: “Bilmirəm”, çünki “bilmirəm” sözü (bilmədən verilən) fətvadan daha xeyirlidir”.

 Abdullah ibn Məymun belə rəvayət edir: “İmam Sadiq (ə) öz atası İmam Baqirdən (ə) nəql edərək buyurdu: “İmam Əli (ə) xütbələrinin birində belə buyurmuşdur: “Həqiqi alim bilmədiyi haqda soruşulduqda, “bilmirəm” deməkdən utanmasın”.

Bilmədən danışmağın fəsadları

Musa ibn Bəkr İmam Əbu Həsənin (ə) belə buyurduğunu rəvayət edir: “Kim insanlara bilmədiyi şeyi fətva verərsə, yerin və göyün mələkləri ona lənət oxuyar”.  

İsmail ibn Ziyad belə rəvayət edir: “İmam Sadiq (ə) öz atası İmam Baqirdən (ə) belə nəql edir: “Kim insanlara bilmədiyi şeyi fətva verərsə, yerin və göyün mələkləri ona lənət oxuyarlar”.

Həsən ibn Əbu Əla da İmam Sadiqdən (ə) buna oxşar rəvayət nəql etmişdir. 

   Əhli-Beytin (ə) hədislərindən və Qurandan nəticə çıxararaq bilmədən danışmağın bir neçə mənfi nəticəsini qeyd edə bilərik:

            1.         Cəmiyyət arasında fitnə və ixtilaf yaradır – İnsanlar yanlış məlumatlara inanır və bir-birilərinə qarşı münasibətləri pisləşir.

            2.         Şəxsin etibarını və hörmətini azaldır – Savadlı və ağıllı insanlar bilmədən danışanı ciddiyə almazlar.

            3.         Axirətdə ağır məsuliyyətə səbəb olur – Bilmədiyi halda danışan şəxs, yanlış yönləndirdiyi insanlar üçün də məsuliyyət daşıyır.

            4.         Şeytanın tələsinə düşmək təhlükəsi yaradır – Hədislərdə bildirildiyi kimi, elmsiz danışan insanın sözləri şeytanın təsiri altına düşə bilər.

   Əhli-Beyt (ə) bizə sözlərimizə diqqət etməyi, bilmədiyimiz şeylər haqqında danışmaqdan çəkinməyi tövsiyə etmişdir. Hər sözümüzə cavabdeh olduğumuzu dərk etməli və danışmazdan əvvəl düşünməliyik. Bu, həm dünyamızı, həm də axirətimizi qoruyacaq bir davranışdır.

   İslam əxlaqında danışıq insanın şəxsiyyətini və imanını əks etdirən ən vacib amillərdən biridir. Quran və Əhli-Beyt (ə) hədislərində bilmədən danışmaq qadağan edilmiş və bu xüsusda insanlara ehtiyatlı olmaları tövsiyə olunmuşdur. Hər bir sözümüzün Allah qarşısında bir hesabı var və ağılla söylənilməyən, elmə əsaslanmayan sözlər insana dünyada və axirətdə böyük zərərlər verə bilər.

   Əhli-Beyt (ə) bizə öyrədir ki, bilmədən danışmaq yalnız fərdi bir problem deyil, eyni zamanda cəmiyyətə də böyük fəsadlar gətirə bilər. Düzgün olmayan məlumatlar, şayiələr və əsassız sözlər insanların bir-birinə olan inamını sarsıdır, cəmiyyətə fitnə və qarışıqlıq gətirir. Bu səbəbdən insanın sözünə diqqət etməsi onun yalnız fərdi əxlaqı deyil, həm də sosial məsuliyyətidir.

   Bilmədən danışmaq insanın öz hörmətini də zədələyir. Bir şəxs davamlı olaraq elmsiz və əsassız danışarsa, zaman keçdikcə insanlar onun sözlərinə inanmaz, onu qeyri-ciddi biri kimi qəbul edərlər. Belə insanlar cəmiyyətdə etibarlarını itirər və onların fikirləri artıq dəyərsiz sayılar. Əksinə, ağıllı və bilikli insanlar yalnız bildikləri, araşdırdıqları və əmin olduqları məsələlərdən danışarlar. Onların sözü hikmətli, təsirli və dəyərli olar.

   Bilmədən danışmağın ən böyük təhlükələrindən biri də onun insanın axirətinə təsir etməsidir. İmam Sadiq (ə) buyurduğu kimi, elmsiz danışan insan axirətdə bu sözlərinin məsuliyyətini daşımalı olacaq. Çünki yanlış məlumat yayan və ya bilmədən başqalarına səhv yön verən insan təkcə özünə deyil, başqalarına da zərər vurmuş olur. Peyğəmbər (s) isə xəbərdar etmişdir ki, “Bilmədiyin şey haqqında susmaq, bildiyin şey haqqında danışmaqdan daha xeyirlidir.” Bu, onu göstərir ki, insan bilmədiyi mövzuda danışmaq yerinə, susmağı və ya mövzunu araşdırmağı üstün tutmalıdır.

   Bütün bu hədislər və tövsiyələr bizə göstərir ki, danışıq məsuliyyət tələb edən bir əməldir. Sözlərimizdən dolayı dünyada və axirətdə cavabdeh olacağıq. Buna görə də insan hər hansı bir mövzuda danışmazdan əvvəl:

            1.         Sözünün doğruluğunu yoxlamalıdır – Doğru və səhih mənbələrə əsaslanmalıdır.

            2.         Danışdığı şeyin nəticələrini düşünməlidir – Sözünün kimlərə necə təsir edəcəyini nəzərə almalıdır.

            3.         Danışmazdan əvvəl ehtiyatlı olmalıdır – Əgər bir mövzunu tam bilmiriksə, bu barədə susmaq daha yaxşıdır.

            4.         Elm və hikmət sahiblərinə müraciət etməlidir – Əgər bir məsələni başa düşmürüksə, onu alimlərdən və mötəbər mənbələrdən öyrənməliyik.

   Bilmədən danışmaq insanın ağlını və imanını zəiflədən bir vərdişdir. Bu vərdişi tərk etmək üçün insan daim öz nəfsinə nəzarət etməli, danışıq qabiliyyətini hikmət və elm üzərində qurmalıdır. Hər sözümüzün bir məsuliyyəti var və bu məsuliyyət qarşısında ən doğru yol, bilik və dərin düşüncə ilə danışmaqdır.

Son olaraq bir neçə əlavə hədis də qeyd edərək bu mövzunu tamamlayırıq:

            1.         İmam Əli (ə) buyurur: “Bilmədiyin bir şey haqqında danışmaqdan çəkin. Çünki haqqı bilmədən söz demək, insanı həqiqətdən uzaqlaşdırar.” (Nəhcül-Bəlağə, hikmət 382)

            2.         İmam Sadiq (ə) buyurur: “İnsanın ağlının kamilliyi onun bilmədiyi şeylər barədə danışmamasıdır.” (Əl-Kafi, c. 1, səh. 26)

            3.         Peyğəmbər (s) buyurur: “Bilmədiyi şeylər haqqında danışan insan, sanki şeytanın dilini danışır.” (Biharul-Ənvar, c. 2, səh. 125)

            4.         İmam Baqir (ə) buyurur: “Elmsiz danışmaq insanın dünyasını da, axirətini də məhv edər.” (Tuhəfül-Uqul, səh. 289)

            5.         İmam Kazım (ə) buyurur: “Sənin üçün xeyirli olmayan bir söz demək istədikdə, onu söyləməmək sənin üçün daha xeyirlidir.” (Biharul-Ənvar, c. 78, səh. 320)

   Bu hədislər göstərir ki, insan bilmədiyi məsələlər barədə danışmamalı, ehtiyatlı olmalı və susmağı üstün tutmalıdır. Çünki cahil danışıq həm dünyada, həm də axirətdə insan üçün təhlükəlidir.

Məqalə “Şəriət güzgüsü” kitabındandır